Zakłócenia zostały wykryte 15 września br. przez stację radiolokacyjną w Gdańsku typu Meteor 1500C należącą do sieci POLRAD. W skład tej sieci wchodzi osiem radarów meteorologicznych rozmieszczonych równomiernie na terenie całej Polski. Operatorzy tego systemu są przyzwyczajeni do wszelkiego rodzaju anomalii, jednak tym razem mieli do czynienia z czymś, co charakteryzowało się dużą regularnością i miało początkowo formę „zwielokrotnionych ósemek”.

Dlatego zamieścili opis swoich obserwacji na stronach meteomodel.pl, meteoprognoza.pl i portalach społecznościach starając się w ten sposób dojść przyczyn tego rodzaju zakłóceń. Od razu też postawiono diagnozę (jak się okazało słuszną), że jest to efekt wykorzystania przez kogoś systemów obrony pasywnej, wykorzystujących wyrzutnie zakłócaczy i imitatorów (tzw. „chaffów”).

Meteorolodzy poinformowali dodatkowo, ze zjawisko pojawiło się po raz pierwszy o godzinie 14.30 „na wysokości granicy rosyjsko-litewskiej”, a po raz ostatni „o godz. 23.00 w okolicy Krynicy Morskiej”.

Co rzeczywiście było widać na ekranie radaru?

Najważniejsze w wyjaśnieniu zagadki wydają się być: miejsce i wygląd początku zakłóceń (ok. godziny 14.30) oraz sposób w jaki one znikały (proces ten zaczął się ok godz. 15.40 i zakończył około godziny 21.00). Na skanach ekranu radaru widać wyraźnie, że obiekt powietrzny stawiający zakłócenia porusza się najpierw po okręgu, a potem wykonuje ósemki - latając nad obszarem na północny zachód od przylądka Taran (na półwyspie Sambia).

Intensywność zakłóceń nie malała przez godzinę i zaczęła się zmniejszać dopiero około 15.40. Wtedy można już było dostrzec, że plama na ekranie traci na intensywności i przesuwa się z wiatrem w kierunku południowo - zachodnim. Dowodzi to słuszności hipotezy, że w powietrzu zostały wykorzystane „chaffy”.

Już w czasie II wojny światowej udowodniono bowiem, że po wyrzuceniu w powietrze przez statek powietrzny metalizowanych dipoli (w postaci pasków aluminiowych, włókna szklanego lub tworzywa sztucznego powleczonych metalem) na ekranie radarów może się pojawić duża grupa powolnych celów, które łącząc się tworzą często bardzo rozległy obiekt przestrzenny.

W miarę upływu czasu chmura ta jednak opada, przesuwa się z wiatrem i powoli rozrzedza. Plama na ekranie radaru przestaje być wtedy jednolita, zaczyna coraz bardziej tracić na intensywności oraz rozdzielać się na mniejsze „strzępki”. W przypadku zdarzenia z 15 września widać było wyraźnie, że dipole opadały przez ponad 8 godzin przelatując w powietrzu odległość ponad 60 km.

Kto zakłócał polski radar meteorologiczny?

Najważniejszą wskazówką, kto odpowiada za zakłócenia jest obszar nad którym przez pierwszą godzinę były kręcone „ósemki”. Znajdował się on na północny zachód od przylądka Taran (na półwyspie Sambia), a więc na poligonie rakietowym rosyjskiej Floty Bałtyckiej. Jest to miejsce znane także polskim marynarzom, ponieważ za czasów Układu Warszawskiego strzelania rakietowe prowadziły tam okręty nawodne Marynarki Wojennej RP.

Ze względu na krzywiznę ziemi wiadomo było również, że mamy do czynienia z obiektem powietrznym lecącym na wysokości powyżej 3000 metrów. Statki powietrzne na bardzo niskim pułapie oraz jednostki pływające nie byłyby bowiem widoczne dla radaru naziemnego ze względu na istnienie tzw. „horyzontu radiolokacyjnego”.

Zgodnie z informacjami przekazanymi przez rosyjskie ministerstwo obrony, na Morzu Bałtyckim były prowadzone w tym czasie dwa oficjalne ćwiczenia okrętowe. Pierwsze dotyczyło sił przeciwminowych i wzięło w nim udział pięć trałowców. Miały one zabezpieczyć tory wodne dla sił desantowych, zapewniając im bezpieczne lądowania na plażach Obwodu Kaliningradzkiego. Rejon był więc w miarę zbliżony, a co więcej okręty prowadziły strzelanie artyleryjskie do celów nawodnych i powietrznych (z armat kalibru 25 mm i 30 mm).

Żaden z tych okrętów: zarówno trałowce bazowe: „Leonid Soboliew”, „Siergiej Kołbasiew” i „BT-212” (projektu 1265) jak i trałowce redowe „RT-231” oraz „RT-273” (projektu 10750) nie posiada jednak systemów, które mogły by być podatne na zakłócenia pasywne. Nie byłoby więc sensu je stawiać w odniesieniu do jednostek wykorzystujących tylko radary obserwacji nawodnej.

Zupełnie inaczej jest w przypadku, drugich manewrów, w których uczestniczyła należąca do Floty Bałtyckiej korweta „Stojkij” (projektu 20380). Realizując zadanie okrętowe K-2 wykonywała ona m.in. strzelanie artyleryjskie w odniesieniu do pozornych celów nawodnych i powietrznych.

Zadanie ogniowe realizowano oficjalnie w odniesieniu do bomb kasetowych SAB-250 zrzucanych z bombowca Su-24 z 4. Samodzielnego Pułku Morskiego Lotnictwa Szturmowego z Czerniachowska. Bomby te tworzą efekt świetlny tzw. „girlandy”, które jak informuje ministerstwo obrony są przez mieszkańców Obwodu Kaliningradzkiego często uznawane za niezidentyfikowane obiekty latające UFO. Co ciekawe Rosjanie nie poinformowali tym razem, że ćwiczono w jak najbardziej realnych warunkach – w tym w środowisku zakłóceń radioelektronicznych (chociaż formułka ta jest przez nich bardzo często wykorzystywana propagandowo).

Może to oznaczać, że zadanie wykonywano nie jednym samolotem, ale co najmniej dwoma starając się sprawdzić możliwości działania okrętowej stacji radiolokacyjnej dozoru powietrznego i kierowania uzbrojeniem 5P-10 „Puma” (znajdującej się na topie masztu korwety „Stojkij”) w czasie silnych zakłóceń pasywnych. Rosjanie sprawdzali więc prawdopodobnie swoje system i wyszkolenie operatorów w wykrywaniu obiektów działających w środowisku „chaffów” przy okazji wywołując anomalie na polskim radarze meteorologicznym.

„Chaffy” uciążliwe - ale dla radarów cywilnych

Wbrew pozorom pojawienie się plamy na ekranie polskiej stacji radiolokacyjnej nie było jakimś wielkim sukcesem Rosjan, czy powodem do obaw. Radary meteorologiczne są bowiem szczególnie podatne na zakłócenia pasywne, ponieważ paradoksalnie zostały one zaprojektowane właśnie po to by je wykrywać. Deszcz i śnieg w jakiś sposób też można bowiem zaliczać do „chaffów” tyle że pochodzenia naturalnego. Dlatego na Zachodzie wielokrotnie już dochodziło do zakłócania pracy systemów „meteo” przez lotnicze i morskie systemy obrony pasywnej w czasie manewrów wojskowych i niewątpliwie z takimi zjawiskami będziemy mieli do czynienia w okolicach Tarana coraz częściej.

W przypadku nowoczesnych radarów typowo wojskowych wykorzystanie dipoli jest już mniej skuteczne ze względu na coraz bardziej wyrafinowane systemy obróbki – mających już możliwość prowadzenia analizy widmowej, przestrzennej i czasowej celu. Najnowsze, militarne stacje radiolokacyjne (w tym polskie) potrafią więc rozróżnić, które echo porusza się z szybkością, jaką miał wcześniej śledzony statek powietrzny, a które porusza się wolniej z wektorem skierowanym wyraźnie ku dołowi (opadanie).

Dodatkowo dipole po wystrzeleniu i rozsypaniu tworzą obraz o zmieniającej się w charakterystyczny sposób skutecznej powierzchni odbicia (która najpierw rośnie, a później maleje – było to widoczne wyraźnie 15 września br.), co obecnie stosowane systemy obróbki łatwo wychwytują i eliminują. Analizują one również polaryzację odbitego sygnału. Dipole opadają najczęściej poziomo, a więc dają sygnaturę o jednej polaryzacji (horyzontalnej) w odróżnieniu od bardziej złożonego „echa”, radarowego uzyskanego po odbiciu się np. od statku powietrznego. Nowoczesne systemy obróbki „wychwytują” dodatkowo charakterystyczne „drgania” dipoli podczas opadania z bardzo dużą częstotliwością.

To właśnie z tego powodu tworzy się zupełnie nowe systemy obrony pasywnej – w tym np. proponowane przez francuską firmę Lacroix wabiki radarowe SEALEM zawierające reflektory radarowe (radiolokacyjne rożki odbijające).

Same zakłócenia nie stanowią jednak takiego problemu, jak pośredni efekt wywierany przez „Chaffy” na środowisko naturalne. Taka dyskusja na temat szkodliwości wykorzystywanych dipoli wybuchała – szczególnie w Stanach Zjednoczonych już kilkakrotnie. Oficjalnie informuje się więc, że „studia nie wykazały szkodliwego działania dipoli na środowisko i morskie zwierzęta”.

W rzeczywistości sprawa nie jest taka wcale oczywista (nikt konkretnych wyników badań nie ujawnił), a ponadto jak pokazał obraz na polskim radarze „meteo”, chmura „chaffów”, choć rozrzedzona, opuściła rosyjski poligon i dotarła na polskie wody terytorialne – być może częściowo opadając nawet na Krynicę Morską. A to już nie powinno się wydarzyć.

Co mogli wykorzystać Rosjanie?

Niestety nie wiadomo na pewno, jaki system mogli zastosować Rosjanie i jaki samolot został wykorzystany do postawienia zakłóceń. Jest to niemożliwe przede wszystkim dlatego, że w Rosji duża część statków powietrznych posiada wyrzutnię „chaffów” zarówno tych - działających w paśmie podczerwieni (flary), jak i w pasmie radiolokacyjnym.

Standardowo zakłada się w rosyjskim lotnictwie konieczność postawienia dla bezpieczeństwa chmury dipoli dającej ekwiwalent 20 m² skutecznej powierzchni odbicia (w przypadku nowoczesnego samolotu taka powierzchnia jest mniejsza od 1 m²). Ale obecne rosyjskie systemy „wyrzucania zakłóceń” dają o wiele większe możliwości, mogąc np. sterować kilkoma pojemnikami z „chaffami” i wyrzucać je salwami lub pojedynczo z zadaną częstością.

Dodatkowo istnieje możliwość wyboru potrzebnej w danej chwili „amunicji”. Wcześniej konieczne było stosowanie jednocześnie „chaffów” o różnej długości, ponieważ przeciwnik może wykorzystywać radary pracujące w różnych zakresach częstotliwości. 15 września br. Rosjanie zastosowali nad Bałtykiem dipole „widoczne” przez radar meteo pasma 5,6-5,65 GHz.

Przykładem takiego systemu jest kompleks UB-30MK, proponowany przez Korporację Takticieskoje Rakietnoje Woorużienije zarówno dla samolotów jak i śmigłowców. System może sterować ośmioma wyrzutniami dla 112 pocisków z dipolami. Zasadniczo do ochrony pojedynczego samolotu wyrzuca się od 2 do 8 takich pocisków. Przy ich odpalaniu pojedynczym można stworzyć „Obłok” zakłóceń o bardzo dużej objętości.