Ile wozów bojowych liczy rosyjska armia? [ANALIZA]

Propagandowo Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej wyglądają wzorcowo. Niezliczone reportaże w rosyjskiej telewizji i prasie na temat intensywnego szkolenia bojowego, defilady i parady z okazji każdej ważnej rocznicy, otwarte nowe Centrum „Patriot”, historyczne egzemplarze samolotów i czołgów jako pomniki, wycofane ze służby okręty przystosowywane do celów muzealnych i zwiedzania itd. Oczywiście oprócz tego dostępne są liczne informacje dotyczące najnowszych rozwiązań rosyjskiego przemysłu zbrojeniowego, niemające „anałogów” na świecie. Co więcej, na podstawie kolejnych programów zamówień państwowych ten sprzęt wojskowy jest nieustannie produkowany i dostarczany do poszczególnych jednostek na terenie całej Rosji. Tak, aby zabezpieczyć wszystkie rosyjskie granice.

Z drugiej strony Rosja publicznie nie przekazuje dokładnych informacji dotyczących stanów poszczególnych jednostek wojskowych i ich uzbrojenia. Nie przekazuje również dokładnych informacji dotyczących całości sił zbrojnych. Nieliczne komunikaty podsumowujące rok szkoleniowy (zaczyna się w Rosji 1 grudnia) lub podające plany na rok następny są tak skonstruowane, aby zawierały dużo faktów, liczb i ilustracji, z których bardzo trudno wyciągnąć wnioski. Nadal w Rosji dużo planowanych dostaw uzbrojenia jest realizowanych w końcu roku. Często w podawanych wyliczeniach nie wiadomo czy grudniowe dostawy są zaliczane już do nowego roku szkoleniowego czy jeszcze do poprzedniego kalendarzowego. A może czasami się zdarzyć, że są wliczane dwa razy.

Wiele informacji ukazujących się w rosyjskich środkach masowego przekazu i portalach społecznościowych jest specjalnie przygotowanych, aby zwiększać poziom dezinformacji. W ostatnich latach zdarzały się przypadki zamykania stron internetowych, które merytorycznie zajmowały się tą problematyką i przedstawiały wiarygodne informacje. Również niektórzy piszący dziennikarze i hobbyści ponieśli konsekwencje przekazywania niezmanipulowanych informacji. Dotknęło to również emerytowanych rosyjskich wojskowych, którzy po zakończeniu służby chcieli publicznie wypowiadać się na temat szczegółów związanych z organizacją i uzbrojeniem rosyjskich jednostek wojskowych.

Dlatego realna ocena rosyjskiego potencjału militarnego na podstawie otwartych, jawnych źródeł jest trudna. Poziom trudności jest różny w różnych rodzajach uzbrojenia. W przypadku Wojsk Rakietowych Strategicznego Znaczenia dużo wiadomo w związku z kolejnymi porozumieniami rosyjsko-amerykańskimi na temat ich kontroli i ograniczenia. Również w przypadku jednostek pływających Marynarki Wojennej, są one z grubsza do policzenia. Wynika to ze specyfiki budowy i prób morskich, uroczystego charakteru podniesienia bandery, nadawania nazw i poruszania się przeważnie po otwartych akwenach, na których można je fotografować.

Dodatkowo rosyjskich okrętów nie jest już tak dużo, jak w czasach ZSRR. Trudniej jest policzyć samoloty i śmigłowce, szczególnie te bojowe. Można tego dokonać na podstawie dostępnych zdjęć, numerów burtowych i seryjnych oraz liczby pułków rosyjskich lotnictwa. Oczywiście te wyliczenia nie są już tak precyzyjne jak w przypadku jednostek pływających, ale z grubsza możliwe. Zdecydowanie trudniej jest z szacunkiem liczby czołgów, bojowych wozów piechoty, transporterów opancerzonych, uzbrojenia artyleryjskiego i przeciwpancernego oraz całej masy pozostałego uzbrojenia poruszającego się na gąsienicach lub kołach.

Uzbrojenie jednostek wojsk lądowych nie ma łatwych, zewnętrznych cech identyfikacyjnych umożliwiających ich precyzyjne policzenie. Numery burtowe pojazdów bojowych są powtarzalne i służą tylko do wewnętrznej ewidencji w ramach danej dywizji, brygady czy pułku. A przede wszystkim jest ich zdecydowanie dużo więcej. Egzemplarzy poszczególnych typów okrętów występują pojedynczo lub co najwyżej w dziesiątkach, samoloty i śmigłowce to już dziesiątki lub setki maszyn.

Natomiast egzemplarzy uzbrojenia poruszającego się po lądzie są setki lub tysiące. W ostatnich latach w Rosji często pojawiają się oficjalne relacje z przekazania do wybranych jednostek nowych czołgów czy innych wozów bojowych. Nie pokazuje się natomiast wycofania ze służby starszych pojazdów, przenoszenia ich pomiędzy jednostkami czy przekazania ich z jednostek do przemysłu w celu dokonania modernizacji. Praktycznie całkowitą niewiadomą pozostają stany sprzętu starszych wzorów przechowywanego w bazach magazynowych. Nie wiadomo w jakim stanie technicznym jest ten zmagazynowany sprzęt wojskowy, czy stanowi on bazę dla mobilizacyjnego rozwinięcia nowych jednostek wojskowych czy też ewentualnego uzupełnienia strat w istniejących jednostkach.

O skali trudności w prawidłowym oszacowaniu podstawowego uzbrojenia wojsk lądowych mogą świadczyć liczby. Według oficjalnych danych w Siłach Zbrojnych ZRRR w dniu 01.01.1990 roku było 63.900 czołgów (łącznie z pływającymi PT-76), 76.520 bojowych wozów piechoty i transporterów opancerzonych (łącznie z rozpoznawczymi BRDM), 66.880 armat, moździerzy i wieloprowadnicowych wyrzutni rakiet kalibru 100 mm i więcej oraz 1.723 wyrzutni rakiet operacyjno-taktycznych i taktycznych. Wyliczenia te obejmowały zarówno stany jednostek rozwiniętych jak i skadrowanych oraz sprzęt w składnicach. W następnych latach duża część najstarszych egzemplarzy z tego podstawowego uzbrojenia została wycofana ze służby. Cześć trafiło do sił zbrojnych państw powstających po rozpadzie ZSRR. Szczególnie dużo trafiło na Ukrainę i do Białorusi.

Przez wiele lat Rosja w ramach układu CFE udostępniała cześć danych dotyczących swojego uzbrojenia w Europie (do Uralu). Dane te przekazywane były do pozostałych państw europejskich, sygnatariuszy układu CFE. Pozostałe uzbrojenie poza Uralem nie podlegało kontroli.

Według dostępnych danych Rosja w Europie dysponowała w dniu 01.01.1996 roku:

- 5.485 czołgami;

- 9.717 bojowymi wozami piechoty i transporterami opancerzonymi;

- 6.018 systemami artyleryjskimi, moździerzami i wieloprowadnicowymi wyrzutniami rakiet

Dane te nie obejmują tysięcy pojazdów gąsienicowych i kołowych w wersjach specjalnych zbudowanych na bazie pojazdów typów wymienionych powyżej. Są to liczne wozy dowodzenia, łączności, mosty czołgowe itd. Dane dotyczą tylko podstawowych wersji uzbrojenia.

Lata 90. XX wieku były dla rosyjskiej armii czasem wielkich redukcji i wielkiej stagnacji. Praktycznie nie kupowano nowego uzbrojenia poza dokończeniem kontraktów i projektów rozpoczętych jeszcze pod koniec ZSRR. Również wydatki na modernizację były znikome. Ogólnie nakłady na wojsko w Rosji były  nie były wtedy  wystarczające do utrzymania wielkiej armii. Dlatego wszystkie przedsięwzięcia redukcyjne były realizowane w bardzo szybkim tempie.

Według dostępnych danych Rosja w Europie dysponowała w dniu 01.01.2000 roku:

- 5.275 czołgami (w tym 2 T-90, 3.058 T-80, 1.909 T-72, 194 T-64, 91 T-62, 20 T-55);

- 6.308 bojowymi wozami piechoty (w tym 26 BMP-3, 3.109 BMP-2, 1.498 BMP-1, 503 BRM-1K, 103 BMD-3, 333 BMD-2, 704 BMD-1)

- 3.224 transporterami opancerzonymi (w tym 997 BTR-80, 842 BTR-70, 46 BTR-60, 812 MT-LB, 524 BTR-D, 13 BTR-40);

- 4.954 systemami artyleryjskimi kalibru 100 mm i więcej (w tym samobieżnymi 419 – 2S19 Msta-S, 340 – 2S9 Nona-S, 30 – 2S7 Pion, 459 – 2S5 Hiacynt-S, 976 – 2S3 Akacja, 474 – 2S1 Goździk i holowanymi 431 – 2A65 Msta-B, 562 – 2A36 Hiacynt-B, 176 - D-20, 1.054 - D-30);

- 301 moździerzami (w tym 28 samobieżnych 2S4 Tulipan i 273 holowanych kalibru 120 mm);

- 885 wieloprowadnicowymi wyrzutniami rakiet (w tym 106 – 9A52 Smiercz, 428 – 9P140 Uragan, 351 BM-21 Grad).

Początek XXI wieku charakteryzował się zaprzestaniem dalszej redukcji stanów liczebnych armii zarówno osobowych jak sprzętowych. Rozpoczęto pierwsze nowe, już rosyjskie, programy modernizacji starego i produkcji nowego sprzętu. Równocześnie rozpoczęto tzw. reformę Sierdiukowa, od nazwiska rosyjskiego ministra obrony w latach 2007-2012. Polegała ona na wielu drastycznych zmianach.

Jedną z nich było scalanie wielu jednostek wojskowych. Np. w wojskach lądowych z dużych, często głęboko skadrowanych dywizji tworzono mniejsze, ale w pełni ukompletowane brygady. Całokształt zmian wprowadzanych w tym czasie nie został przyjęty z akceptacją i entuzjazmem zarówno przez wojskowych jak i kierownictwo państwa. Następca Anatolija Sierdiukowa na stanowisku ministra, Siergiej Szojgu od lat „odkręca” wiele wprowadzonych przez poprzednika zmian.

W międzyczasie Rosja wycofała się z międzynarodowego przekazywania informacji w ramach układu CFE. Jednymi z ostatnich dostępnych rosyjskich danych są te z dnia 01.01.2007 roku. Wtedy w Rosja dysponowała w Europie:

- 4.938 czołgami (w tym 116 T-90, 2.643 T-80, 1.790 T-72, 176 T-64, 173 T-62, 39 T-55);

- 5.560 bojowymi wozami piechoty (w tym 143 BMP-3, 2.844 BMP-2, 1.395 BMP-1, 14 BMD-4, 66 BMD-3, 397 BMD-2, 607 BMD-1, 4 BTR-80A, 90 MT-LBMB)

- 3.794 transporterami opancerzonymi (w tym 1302 BTR-80, 877 BTR-70, 10 BTR-60, 1076 MT-LB, 7 MT-LBMA, 522 BTR-D);

- 4.312 systemami artyleryjskimi kalibru 100 mm i więcej;

- 535 moździerzami;

- 902 wieloprowadnicowymi wyrzutniami rakiet.

Porównanie powyższych danych obarczone jest kilkoma wątpliwościami. Nie są znane dane dotyczące przenoszenia uzbrojenia z europejskiej do azjatyckiej części Rosji i na odwrót. Dokładnie nie wiadomo czy sprzęt poddawany modernizacji schodził z ewidencji wojska na czas przekazania do przemysłu czy też nie. Dodatkowo niestety wiele innych wydarzeń dotyczących spraw wojskowych powoduje bardzo ograniczone zaufanie do danych przekazywanych przez Rosjan. Nawet ówczesny międzynarodowy system weryfikacji i inspekcji dotyczył tylko wybranych w czasie roku obiektów.

Przy rozważaniu potencjału rosyjskiej armii nie można zapomnieć o nieustanym szkoleniu w przerzucaniu podczas ćwiczeń i manewrów pododdziałów i całych jednostek wojskowych pomiędzy różnymi ewentualnymi teatrami działań wojennych. Co prawda przerzut całego związku taktycznego wojsk lądowych z Azji do Europy jest bardzo trudną i pracochłonną logistycznie czynnością, ale możliwą do przeprowadzenia. Oczywiście w związku z możliwymi w przyszłości napięciami międzynarodowymi w Azji taka operacja w drugą stronę również musi być brana pod uwagę. Dlatego najwłaściwszym rozwiązaniem jest próba szacunku liczebności całych SZ FR. Niestety takie szacowanie może dotyczyć podstawowego uzbrojenia w jednostkach bojowych rozwiniętych w czasie pokoju. To co znajduje się w składnicach, bazach i w przemyśle pozostaje wielką zagadką.

Szacując całe siły zbrojne czasu pokojowego można założyć, iż Rosja obecnie dysponuje:

- około 3.500 czołgami;

- około 7.300 bojowymi wozami piechoty;

- około 4.500 transporterami opancerzonymi;

- około 4.800 systemami artyleryjskimi, moździerzami i wieloprowadnicowymi wyrzutniami rakiet.

Sprzęt ten stanowi obecnie podstawowe uzbrojenie jednostek bojowych:

- 2 dywizji pancernych;

- 8 dywizji zmechanizowanych;

- 1 dywizji karabinowo-artyleryjskiej;

- 2 brygad pancernych;

- 22 brygad zmechanizowanych (w tym 20.BZ w 2021 roku przeformowywanej na 20.Dywizję Zmechanizowaną);

- 1 brygady obrony wybrzeża;

- 1 brygady osłony;

- 2 baz wojskowych (stacjonujących za granicą, będących odpowiednikami brygad zmechanizowanych);

- 1 pułku zmechanizowanego;

- 5 brygad piechoty morskiej;

- 1 pułku piechoty morskiej;

- 2 dywizji powietrzno-desantowych;

- 2 dywizji desantowo-szturmowych;

- 4 brygad desantowo-szturmowych (w tym 56.BD-Sz w 2021 roku przeformowywanej na pułk w składzie 7.Dywizji Desantowo-Szturmowej);

- 1 brygady artylerii wielkiej mocy;

- 4 brygad artylerii rakietowej;

- 13 brygad artylerii.

Odtwarzane dywizje wojsk lądowych organizacyjnie mocno przypominają te sprzed lat. Każda z nich składa się lub ma w przyszłości składać się z:

- 3 lub 4 pułków (zmechanizowanych lub czołgów);

- pułku artylerii samobieżnej lub holowanej (niektóre z organicznym dywizjonem artylerii rakietowej);

- pułku rakiet przeciwlotniczych;

- dywizjonu artylerii przeciwpancernej (nie ma go w dywizji pancernej);

- batalionu rozpoznawczego;

- batalionu łączności;

- batalionu inżynieryjno-saperskiego;

- batalionu zabezpieczenia materiałowego;

- kilku samodzielnych kompanii (przeciwchemicznej, walki radioelektronicznej czy bezzałogowych systemów powietrznych).

Pułk zmechanizowany składa się z trzech batalionów zmechanizowanych, batalionu czołgów, dywizjonów artylerii, przeciwlotniczego i przeciwpancernego oraz samodzielnych kompanii. Pułk czołgów ma analogiczną strukturę tylko z trzema batalionami czołgów, batalionem zmechanizowanych, dywizjonami artylerii i przeciwlotniczym oraz samodzielnymi kompaniami. Ostatnio pułki czołgów są pozbawiane batalionu zmechanizowanego, a w ich miejsce zostaje tylko kompania.

Brygady wojsk lądowych mają zróżnicowaną strukturę organizacyjną, ale większość brygad zmechanizowanych ogólnie składa się z:

- 3 batalionów zmechanizowanych;

- batalionu czołgów;

- 1 lub 2 dywizjonów artylerii;

- dywizjonu artylerii rakietowej;

- dywizjonu artylerii przeciwpancernej;

- 1 lub 2 dywizjonów przeciwlotniczych (jeden rakietowy, a drugi rakietowo-artyleryjski);

- batalionu rozpoznawczego;

- batalionu łączności;

- batalionu inżynieryjno-saperskiego;

- batalionu remontowego;

- batalionu zabezpieczenia materiałowego.

Występują trzy typy brygad zmechanizowanych różniące się podstawowym pojazdem bojowym. Jedne uzbrojone są w bojowe wozy piechoty BWP-2/3, drugie w transportery opancerzone BTR-70/80/80A/82A, a trzecie w transportery opancerzone MT-LB. Brygada pancerna ma podobną organizację z tym, że ma 3 bataliony czołgów i batalion zmechanizowany oraz nie ma dywizjonu artylerii przeciwpancernej. W niektórych brygadach zamiast batalionu rozpoznawczego jest kompania rozpoznawcza.

Batalion czołgów przeważnie liczy 31 czołgów, choć zdarzają się również bataliony z 40 czołgami. Batalion zmechanizowany jest trochę liczniejszy, a jego szczegółowa struktura zależy od wyposażenia. Cała trzybatalionowa brygada zmechanizowana etatowo może liczyć około 119 BWP lub 146 BTR lub nawet 160 MT-LB. Natomiast trzybatalionowy pułk zmechanizowany dywizji ma już tylko około 102 BWP lub 122 BTR.

Nie wszystkie z wymienionych dywizji i brygad są w pełni ukompletowane w czasie pokoju i nie wszystkie są w gotowości bojowej. W 2021 roku minister obrony Siergiej Szojgu podał zaskakującą informację, iż ukompletowanych i gotowych do boju jest obecnie w Rosji 168 tzw. grup batalionowych. Można to rozumieć jako ukompletowany w żołnierzy i sprzęt batalion, któremu można przydzielić artyleryjskie i przeciwlotnicze wzmocnienie z innych pododdziałów nadrzędnego pułku lub brygady. Trudno ocenić czy Szojgu miał na myśli tylko bataliony zmechanizowane i czołgów, czy również piechoty morskiej, desantowo-szturmowe i powietrzno-desantowe. 

Przy tak rozbudowanej i zmienianej strukturze organizacyjnej oraz braku precyzyjnych i oficjalnych informacji trudno ocenić jak przebiega modernizacja i wymiana uzbrojenia w poszczególnych jednostkach. Zgodnie z oficjalnym komunikatem jaki pojawił się na stronie internetowej rosyjskiego Ministerstwa Obrony w dniu 22.02.2021 roku, w 2021 roku w wojskach lądowych ma pojawić się ponad 800 pojazdów. Wśród nich ma być:

- ponad 90 czołgów T-72B3 i T-72B3M;

- około 80 czołgów T-80BWM z turbiną gazową;

- partia czołgów T-90M Proryw, z których część ma trafić do Kazańskiej Wyższej Szkoły Dowódców Czołgowych;

- ponad 120 wozów BMP-3;

- ponad 280 zmodernizowanych wozów BMP-2 z wieżą Bierieżok;

- około 300 transporterów BTR-82A i BTR-82AM.

Jak można się domyślić liczby te prawdopodobnie nie obejmują pojazdów przeznaczonych dla piechoty morskiej (np. BMP-3F) i wojsk powietrzno-desantowych (np. BMD-4 i BTR-MDM Rakuszka). Według komunikatu agencji prasowej TASS z dnia 12.09.2021 roku (z okazji rosyjskiego dnia czołgisty) w 2021 roku wojska lądowe otrzymają ponad 240 czołgów T-72B3M, T-80BWM i T-90M. Z porównania tych dwóch komunikatów wynika, iż czołgów T-90M w 2021 roku przybędzie około 70.

Trudnym i rzadko stawianym pytaniem jest ile z tych wozów jest fabrycznie nowych, a ile z nich to  już eksploatowane pojazdy poddane modernizacji. Wydaje się, że większość z nich to jednak maszyny modernizowane. Dotyczy to chyba prawie wszystkich czołgów za wyjątkiem T-90M, które wszystkie lub część może być nowych. Na pewno wszystkie BMP-2M oraz BTR-82AM powstają z przebudowy w czasie remontu starszych BMP-2 i BTR-80. Nowymi prawdopodobnie będą BMP-3 oraz BTR-82A. Nawet w rosyjskich źródłach nie ma pewnych informacji na ten temat.

Rok 2020 zamknął się podobną liczbą ponad 790 egzemplarzy wozów bojowych dostarczonych jako nowe i zmodernizowane. Wśród publicznie ogłoszonych dostaw w 2020 roku były m. in. (liczby przybliżone):

- 8 czołgów T-90M do 1. pułku Zmechanizowanego 2. Dywizji Zmechanizowanej w kwietniu 2020 roku, później zostały przekazane do 27. Brygady Zmechanizowanej;

- 20 czołgów T-80BWM do 423. pułku Zmechanizowanego 4. Dywizji Pancernej w sierpniu i grudniu 2020 roku;

- 31 czołgów T-72B3M do dwóch pułków zmechanizowanych 18. Dywizji Zmechanizowanej (powstały one na bazie rozformowanej 79. Brygady Zmechanizowanej) w sierpniu 2020 roku;

- 31 czołgów T-72B3M do 228. pułku Zmechanizowanego 90. Dywizji Pancernej;

- batalion (około 31 czołgów) T-72B3M do 103. pułku Zmechanizowanego 150. Dywizji Zmechanizowanej;

- czołgi T-72B3M i T-80BWM do Kazańskiej Wyższej Szkoły Dowódców Czołgowych;

- 3 czołgi T-72B3M do Nowosybirskiej Wyższej Szkoły Dowódców Czołgowych;

- 8 wozów BMP-2M do 201. Bazy Wojskowej;

- 10 wozów BMP-2M do 21.Brygady Zmechanizowanej we wrześniu 2020 roku;

- 20 wozów BMP-1AM Basurmanin do 35. Brygady Zmechanizowanej w lipcu 2020 roku (w celu przeprowadzenia testów wojskowych);

- 12 transporterów BTR-82A do 27. Brygady Zmechanizowanej w lutym 2020 roku;

- transportery BTR-82A do 103. pułku Zmechanizowanego 150. Dywizji Zmechanizowanej;

- batalion składający się z wozów 31 BMD-4M i 8 BTR-MDM do 108.pułku Desantowo-Szturmowego 7. Dywizji Desantowo-Szturmowej w marcu 2020 roku;

- batalion (około 31) wozów BMD-4M do 234. pułku Desantowo-Szturmowego 76. Dywizji Desantowo-Szturmowej w maju 2020 roku;

- batalion składający się z 31 wozów BMD-4M i 8 BTR-MDM do 247. pułku Desantowo-Szturmowego 7.Dywizji Desantowo-Szturmowej w listopadzie 2020 roku;

W 2021 roku oczywiście już też nagłośniono niektóre dostawy do wybranych jednostek. Były to m. in.:

- 8 czołgów T-90M do 27. Brygady Zmechanizowanej w marcu 2021 roku;

- czołgi T-80BWM do 64. Samodzielnej Brygady Zmechanizowanej w kwietniu 2021 roku;

- 30 wozów BMP-3 do 7. pułku Zmechanizowanego 11.Korpusu Armijnego w maju 2021 roku;

- 20 wozów BMP-3 do 70/ pułku Zmechanizowanego 42. Dywizji Zmechanizowanej w styczniu 2021 roku;

- 40 wozów BMP-3F do 155. Brygady Piechoty Morskiej Floty Oceanu Spokojnego w kwietniu 2021 roku;

- wozy BMP-3F do 810. Brygady Piechoty Morskiej Floty Czarnomorskiej w lipcu 2021 roku;

- 8 wozów BMP-2M do 239. pułku Czołgów 90. Dywizji Pancernej w dniu 24.03.2021 roku;

- batalion wozów BMD-4M i BTR-MDM do 217. pułku Powietrzno-Desantowego 98. Dywizji Powietrzno-Desantowej w lipcu 2021 roku;

- 10 transporterów BTR-82A do 503. pułku Zmechanizowanego 19. Dywizji Zmechanizowanej w czerwcu 2021 roku;

- 40 transporterów BTR-82A do 382 samodzielnego batalionu Piechoty Morskiej Floty Czarnomorskiej w kwietniu 2021 roku;

Niestety dostępne w otwartych źródłach informacje są wyrywkowe. Zbiorcze informacje na temat dostaw sprzętu wojsk lądowych są zagmatwane i tak skonstruowane, aby trudno było wyciągać z nich prawidłowe wnioski. Niemniej jednak wojska lądowe Rosji oraz jej wojska powietrzno-desantowe i piechota morska są nadal jednymi z najliczebniejszych na świecie i są porównywalne wielkością tylko do analogicznych sił USA i Chin. Przy czym o siłach USA wiadomo bardzo dużo, o siłach Chin bardzo niewiele, a z informacjami o rosyjskich jak widać sytuacja jest skomplikowana. Jest dostępnych dużo informacji, ale mało sprawdzonych faktów, liczb i danych. Nie powinno to oczywiście zrażać do nieustannego śledzenia i analizowania ich rozwoju i modernizacji.